ذکر خداوند، شادمانی هر شخص پرهیزکار و لذت هر انسان صاحب یقینی است.
و یا می‌فرمایند:
ذَاکرُ اللَّهِ مُؤَانِسُهُ[۲۰۴]
یاد کننده‌ی خداوند، انس گیرنده با اوست.
تمام این عبارات جالب توجه نشان می‌دهد که ذکر خداوند برای اهل آن، یعنی کسانی که به درجات خاصی از محبت خداوند رسیده‌اند، لذت بخش است و ذکر خداوند، برای پرهیزکاران موجب سرور و شادمانی و برای کسانی که اهل یقین می‌باشند، شیرینی خاص خود را دارد. در کتاب شریف نهج‌البلاغه از وجود شریف امیرالمؤمنین۷ چنین نقل شده است:
إِنَّ لِلذِّکرِ لَأَهْلًا أَخَذُوهُ مِنَ الدُّنْیَا بَدَلًا فَلَمْ تَشْغَلْهُمْ تِجَارَهٌ وَ لَا بَیْعٌ عَنْهُ یَقْطَعُونَ بِهِ أَیَّامَ الْحَیَاهِ وَ یَهْتِفُونَ بِالزَّوَاجِرِ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ فِی أَسْمَاعِ الْغَافِلِینَ وَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ وَ یَأْتَمِرُونَ بِهِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یَتَنَاهَوْنَ عَنْهُ- [فَکأَنَّهُمْ] فَکأَنَّمَا قَطَعُوا الدُّنْیَا إِلَى الْآخِرَهِ وَ هُمْ فِیهَا فَشَاهَدُوا مَا وَرَاءَ ذَلِک فَکأَنَّمَا اطَّلَعُوا غُیُوبَ أَهْلِ الْبَرْزَخِفِی طُولِ الْإِقَامَهِ فِیهِ وَ حَقَّقَتِ الْقِیَامَهُ عَلَیْهِمْ عِدَاتِهَا فَکشَفُوا غِطَاءَ ذَلِک لِأَهْلِ الدُّنْیَا حَتَّى کأَنَّهُمْ یَرَوْنَ مَا لَا یَرَى النَّاسُ وَ یَسْمَعُونَ مَا لَا یَسْمَعُون[۲۰۵]
همانا براى یاد خدا اهلى است که آن یاد را به جاى دنیا انتخاب کردهاند، هیچ تجارت و داد و ستدى آنان را از ذکر حق غافل نمىکند، روزگار خود را با یاد خدا به سر مىبرند و با بیان هاى باز دارنده از محرمات الهى، به گوش غافلان بانگ مىزنند، به عدالت فرمان مىدهند و خود عامل به آنند، از زشتى نهى مىکنند و خود از آن باز مىایستند، گویى رابطه‌ی خود را با دنیا بریده و در آخرت اند و آنچه بعد از دنیاست را مشاهده مىکنند، انگار بر احوال پنهان برزخیان، که چه مدتى است در برزخ به سر مىبرند، آگاهند و قیامت وعدههاى خود را بر آنان محقق کرده و اینان براى اهل دنیا پرده از آن برداشتهاند، گویى چنان است که مىبینند آنچه مردم نمىبینند و مىشنوند آنچه مردم نمىشنوند.
۲٫۷٫۱٫ ذکر خفی
با توجه به اهمیت بحث ذکر، لازم است در این‌جا به طور مختصر به ذکر خفی -که بخش مهمی از ذکر است- اشاره‌ای شود. قرآن کریم می‌فرماید:
(وَاذْکرْرَبَّک فِی نَفْسِک تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً وَ دُون َالْجَهْر ِمِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ و َالْآصال ِوَلاتَکنْ مِن َالْغافِلِین[۲۰۶])
و در دل خویش پروردگارت را بامدادان و شامگاهان با زاری و ترس و بی صدای بلند، یاد کن و از غافان مباش.
همچنین از امام باقر یا امام صادق۸ نقل شده است که:
لَا یَکتُبُ الْمَلَک إِلَّا مَا سَمِعَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اذْکرْ رَبَّک فِی نَفْسِک تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً فَلَا یَعْلَمُ ثَوَابَ ذَلِک الذِّکرِ فِی نَفْسِ الرَّجُلِ غَیْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِعَظَمَتِه[۲۰۷]
فرشته جز آنچه را می‌شنود نمی‌نویسد و خداوند فرموده است و پروردگارت را در دل خویش با زاری و ترس یاد کن. پس اندازه‌ی پاداش این یاد کردن درونی آدمی را به خاطر عظمتی که دارد، کسی جز خداوند نمی‌داند.
آیه‌ی شریفه و روایت فوق نشان می‌دهد که بسیاری از اقسام ذکر بروز خارجی ندارد. گرچه به تعبیر امیرالمؤمنین۷ :
وَلیَکُن جل کلامکم ذکر الله
باید بیش‌تر‌ین گفتار شما یاد خداوند باشد
اما روشن شد که باید ذکر خداوند را عنوان جداگانه‌ای داد. ذکر خداوند آن قدر لذت بخش و گوارا است که مقربین درگاه حضرت حق حاضرند شب‌ها را با ذکر او بیدار باشند. همان طور که امیرالمؤمنین۷ می‌فرمایند:
سَهَرُ الْعُیُونِ بِذِکرِ اللَّهِ خُلْصَانُ الْعَارِفِینَ وَ دَأْبُ الْمُقَرَّبِین[۲۰۸]
شب زنده داری با یاد خدا، یار دمساز عارفان و شیرینی مقربان است.
از پیامبر خدا۹ روایت شده است:
مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَکرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِیامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ لِلْقُرْآن[۲۰۹]
کسی که از خدا اطاعت کند، در واقع او را یاد کرده است، هر چند نماز و روزه و قرآن خواندنش اندک باشد و کسی که خدا را نافرمانی کند، در واقع خدا را فراموش کرده است، هر چند نماز و روزه و تلاوت قرآنش بسیار باشد.
این تفسیر از ذکر روشن می‌کند که حقیقت ذکر، توجه قلبی بر آمده از معرفت حقیقی خدا و همراه با مسئولیت شناسی است.
نکته‌ای قابل تامل این که احادیث اهل‌بیت: ذکر را به مفهومی که بیان شد، دشوارترین فریضه‌ای می‌دانند که در هر حال انجام دادن آن لازم است. بدین معنا که شخص مؤمن باید نفس خود را چنان تربیت کند که ذکر، ملکه‌ی او گردد؛ یعن
| برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید. |
ی یاد خدا به گونه‌ای در جانش نفوذ کند که وقتی گناهی برای او پیش می‌آید یاد خدا مانع از انجام دادن آن شود و انواع ذکر که در عنوان اقسام یاد خدا آورده شده، مقدمه‌ی پیدایش این حالت معنوی است.
۲٫۷٫۲٫ عوامل ذکر
مهم ترین مسأله در این فصل، شناخت اسباب و عوامل ذکر و عوامل تداوم آن در زندگی است. آنچه -با الهام از قرآن و احادیث اسلامی- در تبیین این مسأله می‌توان گفت این است که مهم ترین عوامل یاد خدا و تداوم آن از این قرارند:
۲٫۷٫۲٫۱٫ پیکار با موانع یاد خدا
نخستین اقدام لازم برای تحصیل ذکر و تداوم آن، آفت زدایی از ذکر و مبارزه با موانع یاد خداست. بر پایه رهنمودهای قرآن و احادیث اسلامی هر کاری که قدرت تعقل را در انسان ضعیف و ناکارآمد می‌کند (مانند دنیا پرستی، شرابخواری، قمار بازی، سرگرمی‌های نامشروع، آرزوی دراز و پرخوری) موجب سلطه یافتن شیطان بر مجاری ادراکی انسان و مانع از یاد خدا است.
فراموشی خدا و روز جزا غفلت نامیده می‌شود. در بیانی امام۷ می‌فرمایند:
وَیْلٌ لِمَنْ غَلَبَتْ عَلَیْهِ الْغَفْلَهُ فَنَسِیَ الرِّحْلَهَ وَ لَمْ یَسْتَعِدَّ[۲۱۰]
وای بر کسی که غفلت بر او غلبه کرده، پس بار بستن (از دنیا) را فراموش کرده و برای آن آماده نشده است.
مولای متقیان امیرالمومنین۷ در خطبه‌ای می‌فرمایند:
فَیَا لَهَا حَسْرَهً عَلَى کُلِ ذِی غَفْلَهٍ أَنْ یَکُونَ عُمُرُهُ عَلَیْهِ حُجَّهً وَ أَنْ تُؤَدِّیَهُ أَیَّامُهُ إِلَى الشِّقْوَه[۲۱۱]
پس حسرت و اندوه بر آن غافلى باد که عمرش (در قیامت) بر او حجّت و دلیل باشد (باینکه چرا در دنیا که همه جور وسیله برایت مهیّا بود سعادتمند نگشتى) و ایّام زندگانیش او را به بدبختى رساند (بر اثر نافرمانى در دنیا بعذاب ابدى گرفتار گردد).
۲٫۷٫۲٫۲٫ تقویت خداشناسی
پس از آفت‌زدایی از ذکر، هر اقدامی که به تقویت بنیه‌ی خداشناسی انسان بینجامد، به تداوم یاد او کمک می‌کند؛ زیرا خداوند متعال، کمال و جمال مطلق است و هر چه بر معرفت انسان نسبت به او افزوده شود، محبتش به او افزون می‌گردد و هر چه او را بیش‌تر دوست داشته باشد، بیش‌تر به یاد اوست. عاشق نمی‌‌تواند به یاد معشوق خود نباشد. از این رو شیرینی یاد محبوب در کام اهل معرفت شیرین تر از خواب است و چنان که در حدیث قدسی آمده است:
کذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یحِبُّنِی فَإِذَا جَنَّهُ اللَّیل ُنَامَ عَنِّی أَلَیسَ کلُّ مُحِب ٍّیحِبُّ خَلْوَهَ حَبِیبِه[۲۱۲]
دروغ می‌گوید کسی که مدعی است مرا دوست دارد اما چون شب می‌شود می‌خوابد. مگر نه این است که هر عاشقی دوست دارد با معشوقش خلوت کند؟
۲٫۷٫۲٫۳٫ یاد مرگ